Zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy z 12.03.2004 r. o pomocy społecznej (dalej ustawa) obowiązani do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są w kolejności:
1) mieszkaniec domu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka,
2) małżonek, zstępni przed wstępnymi,
3) gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej
– przy czym osoby i gmina określone w pkt 2 i 3 nie mają obowiązku wnoszenia opłat, jeżeli mieszkaniec domu ponosi pełną odpłatność.
W art. 61 ust. 2 ww. ustawy określono, że opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej wnoszą:
1) mieszkaniec domu, nie więcej jednak niż 70% swojego dochodu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka, nie więcej niż 70% tego dochodu;
2) małżonek, zstępni przed wstępnymi – zgodnie z umową zawartą w trybie art. 103 ust. 2:
a) w przypadku osoby samotnie gospodarującej, jeżeli dochód jest wyższy niż 300% kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej, jednak kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 300% tego kryterium,
b) w przypadku osoby w rodzinie, jeżeli posiadany dochód na osobę jest wyższy niż 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, z tym że kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie;
3) gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej – w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej a opłatami wnoszonymi przez osoby, o których mowa w pkt 1 i 2.
Należy zauważyć, że zgodnie z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej obowiązani do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są zstępni przed wstępnymi. Ustawowa kolejność wnoszenia opłat za pobyt mieszkańca domu określona w art. 61 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej jest zbieżna z obowiązkiem dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) uregulowanym w ustawie z dnia 25.02.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej k.r.o.). Zgodnie z art. 129 § 1 k.r.o. „obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi”. Mając na uwadze powyższe organ powinien obciążyć opłatą w pierwszej kolejności zstępnych bliższych stopniem czyli dzieci osoby, która ma zostać umieszczona w domu pomocy społecznej. W wypadku gdyby dochody bliższych stopniem (dzieci) nie wystarczały na pokrycie opłaty, obowiązek ten spoczywa na wnukach.
W sprawie odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej bardzo istotne jest ustalenie przez organ sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej zstępnych osoby uprawnionej. W postępowaniu w sprawach z zakresu pomocy społecznej, podstawowym dowodem przeprowadzanym w celu ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osoby z niej korzystającej bądź jej rodziny, jest przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego. Należy wyraźnie wskazać, że niemożność przeprowadzenia wywiadu nie uniemożliwiała organowi dokonania ustaleń i oceny sytuacji majątkowej, rodzinnej i bytowej uczestnika postępowania w sprawie odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z 6.02.2020 r., sygn. akt III SA/Gd 722/19). Ponadto organy nie mogą arbitralnie dokonywać wyboru osoby spośród zobowiązanych do ponoszenia opłat i tylko w stosunku do niej prowadzić postępowanie, lecz ich obowiązkiem jest prowadzenie postępowania jednocześnie w stosunku do wszystkich osób należących do tego samego kręgu osób zobowiązanych do ponoszenia opłaty za pobyt członka rodziny w domu pomocy społecznej (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z 19.04.2018 r., sygn. akt. II SA/Rz 46/18).