Wielokrotnie zdarza się, iż w wyniku popełnionego przestępstwa naruszone zostają dobra osoby fizycznej lub prawnej. Przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postępowania karnego (tekst jednolity: Dz. U. z 2020r. poz. 30), dalej: k.p.k. określają takie osoby mianem „pokrzywdzonych”. Zgodnie z art. 49 § 1 k.p.k. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Na poszczególnych etapach postępowania karnego pokrzywdzony odgrywa konkretną rolę, przy czym w fazie postępowania przygotowawczego (śledztwo lub dochodzenie) rola pokrzywdzonego jest określona wprost przez przepisy k.p.k. Stosownie do art. 299 § 1 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są stronami. Cytowany przepis rozstrzyga zatem o tym, iż pokrzywdzony- nie podejmując w tym zakresie żadnych czynności- jest stroną postępowania przygotowawczego. Inaczej zaś jest na drugim z etapów postępowania karnego, jakim jest postępowanie sądowe, rozpoczynające się po wniesieniu przez oskarżyciela aktu oskarżenia. Wprawdzie pokrzywdzony zostaje zawiadomiony o wniesieniu aktu oskarżenia, jednakże nie oznacza to, iż- niejako automatycznie- staje się stroną postępowania karnego sądowego. Z mocy samych przepisów stronami postępowania przed sądem są bowiem oskarżyciel oraz oskarżony. Dla uzyskania statusu strony tego etapu postępowania przepisy k.p.k. wymagają od pokrzywdzonego złożenia stosownego oświadczenia.
Zgodnie z art. 53
k.p.k. w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony
może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok
oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Stosownie zaś do treści art. 54 § 1
k.p.k., jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może
aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć
oświadczenie, że będzie działał
w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż
przewód sądowy rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela
zarzutów oskarżenia (art. 385 § 1 k.p.k.). Do tego zatem czasu pokrzywdzony-
chcąc występować na tym etapie jako strona postępowania- powinien złożyć
stosowne oświadczenia. Pokrzywdzony uzyskuje wówczas możliwość czynnego udziału
w postępowaniu karnym, w szczególności
ma uprawnienie do przeglądania akt sprawy, może składać wnioski dowodowe, brać
udział we czynnościach procesowych, a także zaskarżać orzeczenia wydane przez
sąd, w tym wyrok kończący postępowanie.
Warto zaznaczyć, iż
termin na złożenie oświadczenia o zamiarze działania
w charakterze oskarżyciela posiłkowego jest terminem prekluzyjnym, co oznacza,
że jego upływ powoduje wygaśnięcie uprawnienia do złożenia przez pokrzywdzonego
takiego oświadczenia. Po rozpoczęciu przewodu sądowego oświadczenie złożone
przez pokrzywdzonego będzie bezskuteczne.
Należy podkreślić, iż niezłożenie przez pokrzywdzonego oświadczenia o zamiarze działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego (względnie złożenie takiego oświadczenia po terminie) pozbawia pokrzywdzonego możliwości podejmowania wymienionych powyżej czynności. Zakres jego działania w zasadzie ogranicza się wówczas do roli obserwatora przebiegu postępowania (pokrzywdzony składa jedynie zeznania, względnie może złożyć wniosek o naprawienie szkody).