W każdej sytuacji, kiedy dłużnik bądź osoba trzecia, która w wyniku postępowania egzekucyjnego
utraciła należącą do niej własność, uważa, że dana egzekucja została dokonana niezgodnie z prawem, ma
możliwość ochrony swojego interesu. Ochronę tę stanowi powództwo przeciwegzekucyjne. Kodeks
postępowania cywilnego w swojej treści przewiduje, że powództwo przeciwegzekucyjne występuje w
dwóch rodzajach, tj. powództwo opozycyjne, które może wytoczyć dłużnik oraz powództwo
ekscydencyjne, z którego ma prawo skorzystać osoba trzecia, jeżeli uważa, że jej prawa zostały
naruszone w związku z tytułem wykonawczym.
Należy przy tym pamiętać, że aby móc wnieść omówione pozwy, musi już faktycznie istnieć tytuł
wykonawczy. Wynika to z faktu, że samo powództwo jest z nim ściśle związane i jego głównym celem
jest pozbawienie albo ograniczenie danego tytułu jego wykonalności.
Powództwo ekscydencyjne przysługuje osobie, która nie jest dłużnikiem w danym postępowaniu
egzekucyjnym. Może bowiem dojść do sytuacji, w której zajęta zostanie rzecz lub prawo nienależące
faktycznie do dłużnika, a do osoby trzeciej. Jeżeli więc dojdzie do naruszenia takich praw, osoba ta może
podnieść powództwo ekscydencyjne. Powództwo ekscydencyjne w żadnym wypadku nie neguje samego
tytułu wykonawczego, sprzeciwia się wyłącznie prowadzeniu egzekucji z zajętego przez komornika
przedmiotu będącego własnością osoby trzeciej. Zazwyczaj dzieje się tak, kiedy w trakcie egzekucji
zajęte przez komornika zostaną rzeczy ruchome będące we władaniu dłużnika, a stanowiące własność
kogoś innego. Legitymację procesową czynną przy tym rodzaju powództwa posiada wyłącznie osoba,
która w wyniku postępowania egzekucyjnego została realnie pozbawiona swoich praw – m.in. prawa
własności, wierzytelności, użytkowania wieczystego, użytkowania ruchomości lub praw, spółdzielczego
prawa własnościowego do lokalu i innych praw majątkowych. Należy przy tym pamiętać, że pozew o
zwolnienie spod egzekucji przysługuje jedynie w przypadku, gdy prawa osoby trzeciej zostały naruszone
w wyniku czynności egzekucyjnych podjętych zgodnie z prawem. Jeżeli natomiast czynności
egzekucyjne zostały dokonane niezgodnie z przepisami o postępowaniu egzekucyjnym, osobie
pokrzywdzonej służy skarga na czynności komornika. Pozew wytacza się przeciwko wierzycielowi
prowadzącemu egzekucję przeciwko dłużnikowi, który nie zwolnił zajętego w toku egzekucji przedmiotu
należącego do osoby trzeciej. Powinno się przy tym pamiętać, że pozwanym z powództwa
ekscydencyjnego nigdy nie może być komornik.
Powództwo opozycyjne jest środkiem obrony dłużnika przed nieznajdującą potwierdzenia w stanie
faktycznym egzekucją. Osoba, wobec której prowadzone jest postępowanie, ma prawo wnieść do sądu
pozew z żądaniem pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części bądź jego
ograniczenia. Powództwo opozycyjne nie prowadzi do ponownego rozpatrzenia sprawy, która została już
zakończona prawomocnym orzeczeniem sądu. Nawet pozytywne rozpatrzenie powództwa opozycyjnego
nie zmieni orzeczonego już wyroku, na mocy którego wszczęto egzekucję.
Powództwo może zostać wytoczone dopiero po wydaniu przez sąd postanowienia o nadaniu tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności. Nie ma przy tym znaczenia, czy egzekucja została już wszczęta,
czy jeszcze to nie nastąpiło. Oznacza to, że powództwo opozycyjne może być realizowane tylko pod
warunkiem, że istnieje możliwość wykonania tytułu wykonawczego
Legitymację do złożenia powództwa opozycyjnego, czyli tzw. legitymację procesową czynną, posiada
dłużnik wymieniony w tytule wykonawczym oraz jego następcy prawni, jeżeli skierowano egzekucję
również przeciwko nim. W szczególnych wypadkach, zgodnie z art. 840 § 1 pkt 3 kpc, powództwo może
wytoczyć także małżonek dłużnika, jeżeli skierowano przeciwko niemu egzekucję w trybie art. 787 kpc,
tj. w sytuacji, gdy wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem
egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Z
kolei legitymację procesową bierną posiada wierzyciel, który został wymieniony w tytule wykonawczym.
Nie ma przy tym znaczenia, czy wierzytelność objęta tytułem w rzeczywistości mu przysługuje, czy też
przeszła na inny podmiot, w wyniku jej zbycia. Jeżeli wierzycieli jest wielu, dłużnik powództwo
powinien kierować łącznie przeciwko wszystkim wierzycielom (mamy wówczas do czynienia z tzw.
współuczestnictwem koniecznym pozwanych).
Osoba trzecia, niebędąca dłużnikiem, nie ma prawa do wytoczenia powództwa, jednakże ma możliwość
do zgłoszenia się w procesie jako interwenient uboczny, o ile posiada interes prawny w tym, aby sprawa
została rozstrzygnięta na korzyść dłużnika lub wierzyciela.