Zadatek i zaliczka są terminami o podobnym znaczeniu i często są używane zamiennie, chociaż mogą wywołać różne skutki prawne w wypadku niewykonania zobowiązania. Oba pojęcia odnoszą się do płatności dokonywanej z góry, w ramach zawierania umów.
Zadatek jest płatnością dokonywaną przez jedną ze stron umowy w celu potwierdzenia zamiaru zawarcia umowy. Zadatek jest formą zabezpieczenia i może być zwrócony, jeśli warunki umowy nie zostaną spełnione przez sprzedającego. Zgodnie z art. 394 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.) „W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej”. Jeżeli umowa zostaje zawarta, zadatek zwykle jest wliczany w całość płatności lub rozliczany na poczet końcowej kwoty. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi. Jeżeli umowa ulegnie rozwiązaniu zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony (art. 394 § 2 i 3 k.c.).
Pojęcie zaliczki nie jest explicite uregulowane w k.c. Podobnie jak zadatek, stanowi część opłaty z tytułu zawarcia umowy, ale w przypadku jej niezrealizowania (niezależnie od winy którejkolwiek ze stron) podlega zwrotowi. Nabywca może zatem żądać jej zwrotu, nawet wtedy, gdy zrezygnuje z zakupu towaru lub usługi niezależnie od przyczyny. Sprzedawcy może jednak przysługiwać roszczenie o odszkodowanie, jeżeli poniósł już koszty związane z transakcją, która ostatecznie nie doszła do skutku z winy kupującego.
Podsumowując, zarówno zadatek, jak i zaliczka są płatnościami dokonywanymi z góry w celu potwierdzenia zamiaru zawarcia umowy. Z punktu widzenia kupującego różnica polega na tym, że w przypadku rezygnacji przez niego z zawartej transakcji, zadatek przepada, natomiast zaliczka podlega zwrotowi.